Films zonder verhaal

De mens heeft een tomeloze verhalendrang. In de meeste films zie je de opbouw van het oerverhaal terugkomen. Sommige films stappen daar juist van af. Ze laten je in vertwijfeling achter en zetten je aan het denken over hoe het echt zit. Tijdens Kenniscafé Assen neemt filmwetenschapper Steven Willemsen je mee in de wereld van de puzzelfilm.

‘Een meestal mensachtige entiteit heeft een doel, overwint obstakels en arriveert uiteindelijk in een nieuwe status quo,’ vat filmwetenschapper Steven Willemsen van de Rijksuniversiteit Groningen het oerverhaal samen. Zeer waarschijnlijk gebruikten de Drentse hunebedbouwers deze verhaallijn wanneer ze elkaar verhalen vertelden aan het kampvuur. In ieder geval weten we dat het Gilgamesj-epos, het oudst bekende verhaal, zich keurig er keurig aan houdt: held gaat op zoek naar onsterfelijkheid. En ook nu zorgt het oerverhaal in films (of het nu gaat om James Bond, Frozen of Nightmare on Elmstreet) ervoor dat je met een voldaan gevoel de bioscoop weer uitstapt.

Sommige films stappen bewust deels of helemaal af van de klassieke structuur. ‘Inception van Christopher Nolan volgt in sommige opzichten een klassieke verhaallijn,’ vertelt Willemsen. ‘Tegelijk voegt de film verschillende lagen van realiteit toe. Mulholland Drive van David Lynch past helemaal niet meer in de structuur. Het begint als een klassiek verhaal, maar neemt dan een heel ander spoor. Als kijker blijf je vertwijfeld achter.’

Puzzelen

Puzzelfilms waren ooit voor een select gezelschap van fijnproevers. ‘In de jaren zestig maakten regisseurs als Ingmar Bergman, Federico Fellini en Jean-Luc Godard modernistische art films,’ vertelt Willemsen. ‘Het waren de voorlopers van de mainstream die we vandaag zien.’

Inmiddels zetten films als Inception, Memento en The Butterfly Effect, maar ook series als Dark en Twin Peaks ook de massa aan het puzzelen. Willemsen ziet verschillende oorzaken voor de populariteit. ‘We hebben al zoveel gewone films gezien, dat we wel eens iets nieuws willen,’ vertelt hij. ‘Tegelijk geven de ingewikkelde films iets weer van de wereld van nu die complexer is geworden. Ze reageren onder meer op de inzichten van de quantummechanica die parallelle universa en niet-lineaire tijd mogelijk maakt. En de internetcultuur speelt een rol. In de films zit een netwerklogica en online ontstaan fancommunities rondom series en films. Samen proberen fans erachter te komen hoe het zit.’

Rode pil

In het genre is The Matrix is een klassieker. De filmreeks gaat over leven in een door een computer gesimuleerde wereld en daaraan ontsnappen. Maar of dat lukt, blijft aan het eind van deel drie onduidelijk. In de film zet het slikken van een rode pil de ontsnapping aan de neppe werkelijkheid in gang. Deze keuze om de echte waarheid onder ogen te zien inspireert nu complotdenkers. Degenen die zeker weten dat achter corona en klimaatverandering een kwaadaardig complot zit, gebruiken de rode pil als symbool. Paradoxaal genoeg staat zo een puzzelfilm symbool voor het verlangen naar een simpel verhaal.

‘De zoektocht naar die ene achterliggende waarheid grijpt terug op de narratieve vorm,’ zegt Willemsen. ‘Het is veel bevredigender om te geloven in een netwerk van machtige mensen met duistere intenties, dan in een onzichtbaar en toevallig ontstaan virus dat de wereld plat legt. Vroeger dacht men dat een gebrek aan kennis zou leiden tot complotdenken. Inmiddels is duidelijk dat een overschot aan kennis dat ook doet. Het biedt de mogelijkheid om zelf verhalen te maken. Net zoals je in een sterrenhemel beelden tekent door sterren met lijnen te verbinden.’

Ben jij fan van puzzelfilms? Wat wil jij weten wat David Lynch en Christopher Nolan bedoelen? Kom naar Kenniscafé Assen en ga in gesprek met Steven Willemsen. Hier vind je meer info en tickets.